İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Prizren sadece 20 bine yakın bir nüfusa sahiptir. Faşizme karşı kazanılan savaşın morali ve sosyalizm ideolojisi gereği hissedilen kitlesel bilinçlendirme sorumluluğu, Yugoslavya’nın, her alanda olduğu gibi “tehlikeli” didaktik bir yeteneğe sahip sinema alanında da planlamalar yapmasını kaçınılmaz kılmıştır. 1926’dan[1]itibaren Prizren’de gerçekleştirilen film gösterimleri, savaş esnasında tamamen durmuştur. Bir “bilinçlendirme” aracı olarak film gösteriminin her alana ulaşmasını arzulayan Yugoslavya yönetimi, Prizren’in merkezinde bulunan, Petkoviç ailesine ait bir evi kamulaştırma kararı almıştır. Üst katında 3 oda alt katında 3 dükkanı bulunan 219 metrekare alanlık bina ve 253 metrekarelik bahçe 24. 05. 1950 tarihinde kamulaştırılıp yıkılmış, inşaat başlamış ve 1 Şubat 1952 tarihinde 700 koltuk kapasiteli Bistrica sineması kapılarını açmıştır.
Geleneksel ve muhafazakar bir topluma sahip şahsına münhasır bu kasaba şimdi devlet eli ile inşa edilmiş bir sinemaya sahiptir. Bistrica deresinin kıyısından geçerek sinema binasına doğrudan ulaşılan giriş kapısı kasabayı modernleşmeye teşvik etmektedir. Öyle ki Taş Köprü ve Şadırvan meydanına bakan sinema kapıları, fiziki olduğu kadar hayali/zihinsel bir sınırı da kendi içinde yaratmıştır. “Kapı dışarısında” üretilen geleneksel bilinçsel motiflerine karşılık; “kapı içerisinde” durmadan devinen, “yasak” tanımayan ve saniyede 24 kere değişen imgeler kıyasıya bir rekabet içerisine girmiştir.
Zamanla kasaba kalabalıklaşmış, sinema salonuna ek olarak açık hava sineması açılmış, Bistrica deresi ile Bistrica sineması arasına bir yol inşa edilmiştir. Böylelikle sinema binası önünde bilet alıp içeri girmeye çalışanlar ile yoldan geçmeye çalışan araçlar birbirine engel oluşturmaya başlamıştır. Modernleşmenin iki önemli imgesi olarak “sinema” ve “yol” bu özel durumda karşı karşıya gelmiş, “büyüklük” gösteren sinema olmuştur.
Lumbardhi sinemasının güneye açılan kapılarının kapatılması gerektiğine dair Bistrica sineması yönetimine ulaşan ilk yazı:
23.07.1965 tarihinde Prizren İçişleri Sekreterliği Müdürü Milosav Blagojević tarafından yazılmıştır. “Sinema Seyircilerinin Güvenliği İçin Alınması Gereken Tedbirler” başlıklı yazıda, Mose Pijade caddesine açılan Sinema kapısının kapanması gerektiği, kapı girişinde oluşan kalabalığın hem trafiği aksattığı hem de orada bulunanların can güvenliğini tehlikeye attığı, önlem alınmaması durumunda sinemanın faaliyetlerinin durdurulması için gerekli işlemleri İçişleri Sekreterliği olarak yapacakları belirtilmiştir.
22.09.1965 tarihinde ise yine İçişleri Sekreterliği tarafından gönderilen “karar” metninde geçen 2 ay süresince Bistrica sineması tarafından alınan önlemlerin sadece kapıların açış yönünün değiştirilmesi ile sınırlı kaldığı (dıştan içe doğru) bu önlemlerin yeterli olmadığı vurgulanmıştır. Karar metninde eğer 1 ay içerisinde talep edilen düzenlemeler yapılmaz ise Bistrica sinemasının faaliyetlerinin durdurulacağının altı çizilmiştir.
İçişleri Bakanlıkları ve bağlı kuruluşlarının günümüzde de sürdürülen retoriğine, 1965 tarihli belgelerde de tanık olurken, bugün de bir meşrulaştırma aracı olarak işlev gören “ulusal çıkar” konusunun bir kapı değişiminde nasıl araçsalaştırıldığını görmekteyiz.
22.10.1965. Bistrica sinema yönetimi kapı değişimi için girişimlere başlamış ve ilk olarak yan komşusu olan Shemsije Kovaçi’ye ait evin yıkılıp sinema girişinin buraya taşınması için aileyle temasa geçmiştir. Aileye evlerinin kamulaştırılmasına karşılık 6 milyon dinar değerinde bir apartman dairesi teklif edilmiştir. Teklifi sözlü olarak reddeden Shemsije Kovaci daha sonra kocası Xhevat Kovaçi’yi konuyla ilgili olarak ailenin düşüncesini belirtmesi için Prizren Belediye ve Konut İşleri Müdürlüğü’ne göndermiştir. Xhevat Kovaci burada verdiği ifadede “Evlerinin kamulaştırılmasının “ulusal çıkar” kapsamında planlanmış bir eylem olması halinde karşı çıkmayacaklarını, ancak eğer sadece sinema binasının girişi için ve sadece kendilerine ait gayrimenkulün kamulaştırılması söz konusu ise bu duruma karşı olduklarını ve sinema yönetiminin kendileri ile anlaşması gerektiğini vurgulamıştır.
08.11.1965 – Prizren Belediye ve Konut İşleri Müdürlüğü tarafından Bistrica sinemasına gönderilen yazıda durum özetlenmiş ve Shemsije Kovaçi’nin evinin kamulaştırılmasının ulusal çıkar konusu ile uyumlu olmadığı ve konunun Bistrica sineması için maddi çıkar kapsamında değerlendirildiği belirtilmiştir.
22.11.1965 – tarihinde Bistrica Sinema Yönetimi şu ana kadar kapı girişi değişimi için yaptıkları girişimleri özetlemiş, bu konuda başarısız olduklarını belirtmiş ve konuya bir çözüm bulunması için bütün ilgili makamları inisiyatif almaya ve işbirliğine davet etmiştir. Aynı yazıda ayrıca Prizren’de bulunan tek sinemanın kapatılmasının kültür ve sanat hayatı açısından çok olumsuz etkileri olacağı belirtilmiş, ayrıca Bistrica sinemasının sağladığı başarı ve istihdam bilgileri metne eklenmiştir.
13.12.1965 – Bistrica sinemasının kapı girişi değişimi konusu hakkında 1965 yılındaki son yazı Prizren Belediye ve Konut İşleri Müdürü Muhamed Shukriu tarafından kaleme alınmıştır. Shukriu yazısında 2 alternatif sunmuş birincisi Kovaçi ailesinin evlerinin kamulaştırılması olduğunu belirtmiş ancak bunun ev sahipleriyle anlaşarak yapılabileceğini vurgulamıştır. İkinci alternatif olarak ise Ramiz Sadiku Sokağı tarafından daha önce kamulaştırma kararı alınan bazı dükkan ve evlerin yıkılabileceği belirtilirken, kamulaştırma masraflarının belediye bütçesi tarafından karşılanacağını, sadece giriş kapısı ve bilet satış yerinin Bistrica Sineması tarafından yapılması gerektiğini belirten iki alternatifli bir öneri sunmuştur.
22.04.1966 – tarihli Bistrica sinema yönetimi tarafından Prizren Belediye İşleri Birimi’ne ithafen yazılan dilekçede Sinema binasının İçişleri Sekreterliği kararı doğrultusunda güneye bakan kapılarının kapatılacağı ve yeni kapıların doğu tarafına bakan kısımda açılacağı, kapıların montajı ve bilet satış gişesinin inşası için izin başvurusu yapılmıştır.
Lumbardhi arşivinde bu konuyla ilgili olarak bulunan son yazı bu izin talebidir. Anlaşılmaktadır ki Shukriu’nun önerdiği 2 alternatifli öneriden yararlanılmış ve sinema binasının kapı giriş yönleri doğu olarak değiştirilmiştir. Bugün Lumbardhi Sineması tarafından kullanılan kapı girişi 1966 tarihinde açılan kapı girişidir[2].
…
Günlük hayatta onlarca ve hatta yüzlerce kez temas ettiğimiz kapının anlamı aslında çok daha soyut ve politiktir. Kapı kişiye bir yandan mahremiyet ve güvenlik sağlarken; diğer yandan özgürlük sunar. Kapılardan geçerek başka “dünyaları” deneyimleyebilirsiniz.
[1] Lumbardhi sinemasının arşivinde şu ana kadar yaptığımız araştırmalar kapsamında Prizren’de film gösterimlerinin gerçekleştirildiği en erken tarih 1926 olarak ortaya çıkmaktadır. Sürdürülen araştırmalarda yeni bilgilere ulaşılması durumunda bu veri düzeltilecektir.
[2] Bugün kullanılmakta olan kapı kısa bir süre önce (2020 yılında) değiştirilmiştir. 2020 yılında değiştirilen kapıdan önce (1966’dan sonra) başka bir kapının kullanılıp kullanılmadığı konusunda, daha detaylı bir bilgiye şimdilik sahip değiliz.