Mes 27 dhe 31 tetor të vitit 2021, Fondacioni Lumbardhi prezantoi programin Kosovafilm: Fragmente me shfaqjen e pesë filmave të prodhuar nga Kosovafilmi në Dokukino.
Kosovafilmi është kompani publike e prodhimit, shpërndarjes dhe shfaqjes së filmit e cila është themeluar në vitin 1969. Së bashku me RTP-në (Radio Televizioni i Prishtinës), kompania kishte një rol të madh në zhvillimin e kulturës kinematografike në Kosovë. Ajo prodhoi më shumë se 35 filma, përfshirë filma fiksion, dokumentarë dhe animacione. Kosovafilmi gjithashtu ka importuar dhe shpërndarë më shumë se 200 filma, kryesisht nga Evropa dhe SHBA-të. Sidoqoftë, vitalizimi i prodhimit të filmit në Kosovë përkoi me fillimin e një represioni politik kundër vendit në fillim të viteve 1980 në Jugosllavi.
Kosovafilm: Fragmente shfaqi 5 filma nga ato vite përçarëse, përfshirë filma nga regjisorët e njohur si Isa Qosja, Besim Sahatçiu dhe të tjerë. Pos vlerave estetike nga njëra anë, përmes metaforave të tyre kinematografike, enigmave, mistereve dhe tensioneve filmat paraqesin një vështrim të ekzistencës kontradiktore të një vendi.
Shfaqja e filmit “Proka’ u shoqërua me një bisëdë të drejtpërdrejtë mes regjisorit të filmit Isa Qosja dhe kuratorit të programit, Tevfik Rada.
Më poshtë, ua sjellim bisedën e plotë.
Tevfik Rada: Ju faleminderit shumë që keni ardhë, që e keni pranu ftesën tonë për intervistë, z. Isa Qosja.
“Proka” është filmi juaj debutues, filmi im favorit në këtë program. Por, para se të vi te “Proka”, do t’ua bëj disa pyetje rreth formimit tuaj artistik. Si arritët në kinema? Si ishin studimet tuaja në akademi? Çfarë filmash keni bërë para “Prokës”? Çfarë ishin filmat tuaj të shkurtër si student dhe me kë keni bashkëpunuar në atë kohë?
Isa Qosja: Para se të shkoja në Akademi, isha aktor në Teatrin e Prishtinës. Rreth 10 vite i kam shpenzuar si aktor. Nëse mund të thuhet diçka për ato 10 vite, rreth asaj se sa vlejnë ato në jetën time artistike, atëherë mund të them që ajo eksperiencë më ka ndihmuar pastaj me regjisurë. Por, shtrohet pyetja se pse një aktor do ta linte skenën për të qenë prapa skenës. Eh, e konsideroja që krejtë interesimin tim për skenën e kisha konsumuar. Pra i kam lujtë disa role dhe kam parë që aq mund të bëjë një aktor. E luan një karakter, vazhdon me një tjetër dhe aq. Prandaj vazhdova me interesimin tim artistik duke pasë pikësynim regjisurën. Natyrisht, regjisura ishte fushë jo shumë e hulumtuar për mua në kuptimin e konceptit të përgjithshëm. Pra në kuptimin e asaj se çka duhet të bëj në të ardhmen, çka dua të them përmes regjisurës ishte mjaft enigmatike sepse e dija që ka shumë arte që sintetizohen në regjisurë. Në film sintetizohet arti i letërsisë, arti i muzikës, arti i fotografisë, natyrisht dhe arti personal i të menduarit. Isha i motivuar për këtë profesion. Mos harroni, krijimtaria është motivim. Nuk është veç dalje prapa kamerës, përpara i ke aktorët dhe bën çka të duash. Jo, motivimi është shumë i rëndësishëm. U bëra student i regjisë në një moshë jo shumë të re, diku në vitin e 29-të të jetës sime. Çka kam punuar si student? I kam punuar disa prej detyrave klasike studentore e gjerë te disa nga idetë që ishin fryt i kureshtjes sime për tema të caktuara që për mua përbënin hulumtim në drejtim të identitetit tim krijues, por që paraqisnin gjithnjë e më shumë dilema në të gjitha kahjet dhe situatat. Në momentin kur e kam shikuar filmin e Fellinit ”Amarkord”, i kam thënë profesorit tim “nuk dua ta studjoj tutje regjisurën. “Pse?”- pati pyetur ai i habitur. ”Po kurrë nuk do të arrij të bëj diçka të këtij niveli të menduar në etazhe të larta ideo-estetike. Kështu dilema ime për t’i vazhduar studimet zgjati për një kohë. E kisha shumë seriozisht. Megjithatë vazhdova me bindjen se duhet të përkushtohem edhe më shumë në këtë zanat. Në vitin e tretë e kam punuar një film bazuar në Beketin, gjë që kurrë s’i ka shku dikujtë ndërmend ta punojë në film. Beketi ishte teatër. Dështim me e marrë me e punu në film. Është shumë statik dhe stabil në skenë, por jo eksperiment për film. Megjithatë e bëra një film të shkurtër që u vlerësua mjaft mirë prandaj në fund të vitit punova përsëri me një tekst tjetër të Beketit. Isha ta them i obsesionuar me tekstet e Beketit. Pra në fund të vitit të tretë e xhirova dhe realizova një kino-shfaqje me titullin “Ah Xho”, film dhe shfaqje me të cilën diplomova. Në të ka luajtur Faruk Begolli, kur dhe për herë të parë ai shfaqet në skenën teatrore. Gjysma e kësaj kino-shfaqeje ishte teatër dhe gjysma film. Në momentin kur Faruku që e luante Xhonë hynte në skenë, hynte përmes një shiriti filmik që ka qenë skenografi dhe kështu projeksioni përfundonte me hyrjen e tij në skenë ku dhe fillonte shfaqja. Në momentin kur dilte nga skena teatrore, këtë e bënte duke dalur përmes performimnit të njëjtë të shiritit filmik. Eksterieri ishte film i xhiruar në përcjellje të aktorit, kudo që ai vepronte. Ky eksperiment u pëlqye shumë nga profesorët dhe shikuesit. Filmi im tjetër i shkurtër studentor ishte “Klubi i vetëvrasësve”, një temë poashtu hulumtuese. Cili prej karaktereve e realizon në mënyrë më efektive një vetëvrasje. Këta dhe disa të tjerë pra janë filmat e mi të kohës sa isha student pranë Akademisë për film, teatër dhe televizion në Beograd.
Tevfik Rada: E ku janë këta filma?
Isa Qosja: Janë në Akademi. Akademia e Beogradit i ruan të gjithë këta filma dhe mendoj që secili student që ka studiuar aty është dashur t’i lejë filmat në arkivën studentore të Akademisë. Është krejtë e logjikshme t’i depozitojë filmat aty, e arsyeshme. Për fat të keq unë nuk kam patur vizion që ta marr ndonërin me vete atëherë sepse e konsideroja që kur e mbyll atë histori andej, nuk kam nevojë për atë pjesë të biografisë sime.
Tevfik Rada: Kur keni ardhë prej Beogradit në Prishtinë?
Isa Qosja: Jam kthyer në vitin 1982, kam punuar në televizion të Prishtinës për tre vite, në një emision që quhej “Orët e vona”. Një emision tre orësh me një gazetar që tash jeton në SH.B.A, Hys Shkreli e që sipas vlerësimit tim ka qenë shumë i talentuar në punën e tij prej gazetari.
Tevfik Rada: Mesa di unë, regjisorët në Jugosllavi ishin te punësuar si freelancer (artistë të pavarur), domethanë nuk kanë pasë kontratë të rregullt pune.
Isa Qosja: Varet cili. Pra, ka pasë të tillë, po ka pasë edhe prej atyne që kanë qenë të rregullt.
Tevfik Rada: “Proka” është realizuar në vitin 1984. A mund të na tregoni pak për detalet teknike, si u realizua, si u financua filmi?
Isa Qosja: Dua t’ua zbuloj një detal të cilin nuk e kam zbuluar më herët. Kur kalova nga TV Prishtina në Kosovafilm, m’u ofrua projekti “Ura”. Një skenar cilësor tema e të cilit ishte një urë që punohej ditën e rrënohej natën. Temë kjo e njohur për ne, por e punuar në një skenar mjaft atraktiv. Buxheti për këtë projekt ishte rreth një miljon e gjysmë marka dhe kjo shumë ishte siguruar. Miku im Agim Sopi e kishte një skenar që quhej “Njeriu prej dheu” dhe drejtor i Kosovafilmit atëherë ishte një njeri të cilin e kujtoj me shumë respekt, i cili tash nuk është mes nesh, Azem Shkreli. I them, “Azem pse s’po e ndajmë këtë buxhet me projektin e Agimit?”. Unë e pata lexu atëherë si tritment “Prokën”dhe kshtu e ndamë buxhetin, ai e bëri filmin “Njeriu prej dheut”, unë e bëra “Prokën” dhe u harrua “Ura” që e kishte koston më të lartë, meqë duhej punuar një konstrukcion i urës te ura e shenjtë e Gjakovës. Ajo kushtonte, skenografia ishte e kushtueshme. U harrua pra ai projekt dhe ndërkohë filloi të zvogëlohej buxheti për filmbërje dhe edhe përkushtimi ndaj artit në përgjithësi, sa shkonte, binte.
Tevfik: Filmi “Proka” është shumë interesant dhe ka një anakronizëm, diçka që unë mendoj se është bërë qëllimisht. Për shembull ka inkuizicione, por i ka edhe oficierët me armë, e ka një fshat që është i prapambetur, i pa zhvilluar, një fshat që ka plot ujë por nuk ka teknologji për ta shfrytëzuar ujin. Edhe koha e filmit është pak e pakjartë, megjithatë mendoj që ka diçka të paktën në një nivel simbolik që rezonon me atmosferën nacionaliste të Jugosllavisë, që u bë e kjartë gjatë viteve 1980. Çfarë mendoni për këtë?
Isa Qosja: Filmi del prej kornizave lokale. Me çka? Me kostumet, me njerëzit që natyrisht kanë sjellje në mes të asaj që quhet sjellje civile dhe fetare, në mes të asaj që quhet fetare dhe servile, pushtetare, pra, këto janë ato që ia hapin kornizat që të jetë film univerzal. Në çdo vend ekzistojnë këto raporte, raportet laike dhe reportet fetare, raportet e pushtetit dhe raportet e atij që gjithmonë është i nënshtruari i pushtetit. Natyrisht edhe raportet tjera siç janë ato të njeriut me ambicjet e veta, dëshirat e veta. Unë këtu për qëllim themelor kam pasë projektimin, skicimin e një njeriu autokton por që mund ta ketë edhe fatin e nje meksikani, portugezi, peruani, i cili kryesisht merret me punën e vet, me idealet, iluzionet, ëndrrat, angazhimin, përpjekjet, por në mjedisin tonë është gjithmonë i pushtuar prej kureshtjes së të tjerve dhe kjo kurreshtje prodhon ndëshkim. Kjo është tragjike. Pra, ne që duam të bëjmë diçka krejtë personale, pushtohemi prej kureshtjes ndëshkuese të të tjerëve. Kjo është temë e përhershme në këtë vend dhe në shumë të tjera, por në mjediset provinciale, pak a shumë, gjithsesi kjo është tema. Mendoj që “Proka” ka për synim portretizimin e këtij fenomeni dhe pastaj vijnë të tjerat ku vetitë e njerëzve natyrisht shkapërderdhen në fusha dhe kahje të ndryshme dhe ato veti ose vetë-menaxhohen ose menaxhohen nga të tjerët. Kryesisht menaxhohen nga të tjerët dhe gjithmonë vijmë tek një përfundim jo i mirë. Unë filmat nuk i bëj me hepi-end (përfundim të lumtur), përpiqem të tregoj çka s’duhet bërë. Pra, nëse në filmin tim shihen gjithmonë skena të rënda atëherë këtë e bëj që njerëzit ta shohin sa e keqe është e keqja, sa s’vlenë ajo, sa e mundimshme është dhe sa e papranuashme. Merreni me mend sikur njerëzit të harxhonin energji pozitive aq sa harxhojnë energji negative, sa më e bukur do të ishte kjo botë. Një njeri i mençur kishte thënë njëherë: kur merresh me punë të parëndësishme, nuk ke kohë të merresh me punë të rëndësishme.
Tevfik Rada: Çfarë ishte reagimi i audiencës dhe kritikës në Kosovë dhe në Jugosllavi për këtë film?
Isa Qosja: Reagimet kanë qenë kryesisht të nivelit ideo-estetik. Më kujtohet njëfar Mitiqi ka qenë gazetar i mirë i filmit në ish-Jugosllavi; ai shkroi që secila pamje e këtij filmi dukej si freskë e varur në mur. Për mua kjo ndoshta ia zvogëlonte impaktin ideor filmit. Në punët e mija përpiqem që secili kuadër të ketë dimension estetik, edhe kur është dramë, edhe kur është atmosferë e ftohtë, duhet ta shoh të ftohtin që të ngrohë. Në mjedisin tonë ka pasë të tillë që bënin pyetje se ku ndodh kjo ngjarje. Mbaj mend atëherë kishte gazetarë që pyesnin pse s’ka folklor në kuptimin e kostumografisë ose në kuptimin e skenografisë ose në kuptimin e dialogut, e kuptoni, për ta identifikuar vendin dhe kohën e ngjarjes. Është e natyrshme që në filmat e parë të kinematografisë sonë të kërkohet ky dimension, është e natyrshme per shkak se po bënim kinematografi autoktone. Deri atëhere investitorët kryesorë në ndërtimin e infrastrukturës themelore; regjisorë, kameramanë, aktorë e përgjithësisht teknikë, ishin nga republikat tjera, kryesisht nga ajo e Serbisë. Erdhi gjenerata nga Zagrebi, Beogradi dhe filmi filloi të prodhohej me infrastukturë të kompletuar këtu tek ne; skenaristë, regjisorë, kameramanë, aktorë, skenografë, kostumografë, zërues, të gjitha. Filloi pra të prodhohet filmi kosovar.
Tevfik Rada: Në filmin tuaj të radhës “Rojet e mjegullës” që daton nga viti 1988, përsëri karakteri është një intelektual disident i vetmuar, kundërshtar i policisë dhe shërbimeve sekrete të Serbisë. Mirëpo, ndryshe nga “Proka” këtë herë, filmi zhvillohet hapur në epokën e Rankoviqit. Gjatë këtyre 5 ditëve, kemi parë filma të tjerë të Kosovafilmit dhe mund të them se referenca e hapur apo e fshehtë ndaj kohës së Rankoviqit është një ndër më të rëndësishmet. Për shembull në “Era dhe Lisi”, por edhe te “Njeriu prej dheut”. Si e shihini këtë anakronizëm të viteve të ‘80-ta? Si ishte atmosfera?
Isa Qosja: Natyrisht, kinematografia jonë nuk kishte synim politik, megjithatë ajo aritmi duhej trajtuar sepse ishte e domosdoshme. Kështu lindën disa nga veprat e mira, ta quaj kushtimisht të mira, përmes trajtimit të kësaj teme që e trazoi opinionin artistik dhe politik në ish Jugosllavi. Pa modesti, mund t’u them që një grimë kontribut për rebelimin më të artikuluar të popullit shqiptar të Kosovës në ato vite e kanë edhe këta filma, pra “Njeriu prej dheut”, “Rojet e mjegullës” dhe “Era dhe Lisi”. Konsideroj që ky kontribut u mikprit edhe politikisht edhe artistikisht nga krijuesit sllovenë dhe kroatë. Gazetarët dhe opinioni serb i cilësonte si filma nacionalistë. Unë nuk mendoj ashtu. Megjithatë filmi pas disa ditë shfaqjeje në Prishtinë u ndalua së shfaquri në Prizren, në ditën e gjashtë të shfaqjes së tij, mesa më kujtohet.
Tevfik Rada: Filmi “Rojet e mjegullës” ka qenë filmi i fundit i Kosovafilmit, apo?
Isa Qosja: Jo, unë e kam punu edhe “Kukumin” në kuadër të Kosovafilmit.
Tevfik Rada: Mendoj para luftës.
Isa Qosja: Po. Para luftës, po.
Tevfik Rada: Në cilin vit u ndalua “Rojet e mjegullës’ në Prizren?
Isa Qosja: Në vitin ‘87 ose ’88, apo? Mund të më korrigjoni nëse gabohem. Është ndaluar dhe qysh atëherë nuk është shfaqë më sepse masat e dhunshme dhe një histori e tërë ngjarjesh ka pasuar deri te çlirimi i hapësirës kulturore në Kosovë.
Ares Shporta: Çfarë ka qenë roli i filimit në vitet e ‘90-ta dhe cilat kanë qenë mundësitë brenda pamundësive për t’u marrë me film në Kosovë në vitet e ’90-ta?
Isa Qosja: Mirë e thatë, mundësi brenda pamundësive, kjo është ajo që në fakt ka funksionuar atëherë. Ka qenë shume e vështirë të dilet me një aparat fotografik në rrugë. Një aparat fotografik. E mos të flasim për kamera. Unë megjithate bëra një skenar për një film televiziv. Ku ta xhironim? Jashtë nuk guxonim kështu që e kemi xhiruar në Isniq, brenda një kulle. Pra, krejtë filmi është xhiruar aty. Në të luanin Istref Begolli, Nexhmije Pagarusha, Mentor Zymberaj, Anisa Ismajli e të tjerë. Kjo ka qenë në vitin 1990, mesa më kujtohet. Teknologjinë e kishim marrë nga Sllovenia, xhiruesin poashtu. Kështu pra, edhe nëse përpiqeshim të xhironim diçka, duhej të hynim brenda, në enterier, në asnjë mënyrë të shiheshim në rrugë. Mua njëherë me pat ndalë policia, m’i patën gjetë ca faqe të librit te xhirimit, më patën marrë në polici dhe më patën mbajtë deri në mbrëmje.
Ares Shporta: Si quhet filmi dhe a mundemi me e pa diku?
Isa Qosja: Producent ka qenë Mentor Zymberi dhe ai duhet ta ketë.
Tevfik Rada: Si është emri i filmit?
Isa Qosja: “Sfinga e gjallë”. Pra, s’ka të bëjë me Serbë. Megjithate gjithçka që mbante aromë arti ka pasur të bëjë me Serbë.
Ares Shporta: Si komunitet i filmit dhe kinemasë, si e keni përjetu degradimin gradual, mbylljen dhe mos kthimin e kinemave në hapësirën publike në Kosovë? Domethënë gjatë fillimit të viteve të ‘80-ta i kemi pasë 42 kinema, nëse nuk gaboj dhe në vitin 2013 kur është rihapë kjo kinema (Kino Europa), në Prishtinë operonte vetëm kino ABC-ja. Si e keni përjetu këtë dhe a ka pasë ndonjë mobilizim, ndonjë kërkesë nga ana juaj?
Isa Qosja: Përjetimi i një krijuesi kur i uzurpohen hapësirat kulturore është i tmerrshëm. Mund ta merrni me mend. Ishte e pakuptimtë që një regjimi t’i shkonte në mend që kinemaja është vendi ku mund të farkohen armiqtë. Prandaj u mbyllën kinematë. Nuk kishte më aromë të sallave të filmit. Nuk kishte më rreze projektori, vendtakim të kineastëve. Megjithatë takoheshim nëpër kafene të skajshme dhe thuajse bënim punë ilegale duke folur për artin dhe duke projektuar ndonjë ide për aktivitete kulturore. Kjo ndodhi edhe me filmin tim televiziv për të cilin fola më heret. Në kafenenë “Prestigj” e takoja Istref Begollin. Ai vinte me një fletore me rreshta të gjerë, një apo dy lapsa, një gomë. Flisnim për rolin e tij, ai merrte shënime. Diskutonim dhe ishim të lumtur që mund ta bënim këtë. Merreni me mend, Istref Begolli një alamet aktori me një karrierë aq të pasur, me një vlerësim të njohur gjithandej, detyrohej të punonte në këtë mënyrë. Në skutën e një kafeneje. Trishtim. Unë akoma shkoja në Kosovafim dhe një ditë erdhi drejtori i televizionit të Prishtinës dhe më tha “Largohesh nga Kosovafilmit për mosrespektim të masave”. Tanimë gjithçka ishte nën kontrollin e autoriteteve policore.
Pavarësisht pyetjeve, dua të them se momentalisht dhe fatbardhësisht Prizreni është kryeqytet i kulturës tek ne. Këtu e kemi një festival që është shumë i rëndësishëm. Më ka rastisë nëpër botë që njerëzit të më pyesin për DokuFestin, duke shprehë dëshirë për të ardhë në vizitë të festivalit dhe Prizrenit. Regjisorë, distributorë, selektorë të filmave. Pos kësaj keni krijues, pra keni njerëz që e artikulojnë zërin kinematografik mjaft fuqishëm nëpër botë dhe keni shumë arsye për të qëndruar bindshëm në rrafshin e kulturës kinematografike. Jam i lumtur që kjo është situata dhe jam i lumtur që kjo ka ndodhë pikërisht në Prizren. Pavarësisht që kisha dashur që sonte salla të jetë e mbushur, kjo në asnjë mënyrë nuk e mohon dëshirën time që të vi për të bashkëbiseduar me ju dhe njerëz të cilët e duan filmin. Uroj të kaloni mirë dhe uroj të takohemi sërish.
Tevfik Rada: Ju faleminderit shumë.
Kjo intervistë u mundësua me mbështetjen financiare të Bashkimit Europian, në kuadër të projektit “Hapësirat Kulturore të Kosovës”.