Në një postim të mëparshëm e kemi përmendur Kemal Sejfullahun si autorin e monografisë së vetme për Ferit Bajramin. Këtu, po e paraqesim një studim të shkurtër mbi gjurmët nga jeta e vetë Sejfullahut dhe për organizatën e vogël, por shumë efektive komuniste, anëtari kryesor i së cilës ishte ai. Partia Myslimane ‘Qeliza Komuniste’ u themelua në Shkup, më 1941 me direktivë të Partisë Komuniste Jugosllave, pas një kryengritjeje masive kundër pushtimit fashist të Maqedonisë. Sejfullahu e përshkruan detalisht këtë organizim në një tekst që u përmblodh në vëllimin e dytë të historisë masive gjashtë vëllimore të formimit të sfidës partizane jugosllave, një projekt i drejtuar nga poeti surrealist, Koca Popović (Ustanak Naroda Jugoslavije / Kryengritja e Popullit Jugosllav, 1964), në Beograd. Qeliza u formua në shtëpinë e Mustafa Karahasanit, nga Karahasani së bashku me Hamdi Demirin, Abdus Husejinin, Sejfullahun dhe ndërkombëtarë të tjerë turkfolës dhe shqipfolës, aktivë në sektorin e të rinjve të partisë Komuniste (SKOJ, Lidhja e Rinisë Komuniste të Jugosllavisë).
Në tekstin e tij, Sejfullahu përshkruan një nga veprimet e para të grupit, i cili ishte ndërtimi i një shtypshkronje të paligjshme për riprodhimin e fletëpalosjeve dhe të pamfletave. Në terminologjinë e aktivistëve, kjo u referua si vendosja e “teknikës” ose “pajisjes”. Veprimi konsistonte në sigurimin e një vendi për Gestetner-in (një makinë duplikuese), montimin, përkthimin e fletëpalosjeve, riprodhimin e tyre, çmontimin e Gestetner-it edhe një herë, dhe fshehjen e tij në pjesë. Gestetner ishte një kopjues i metodës së shabllonëve që përdorte një fletë të hollë letre të veshur me dyll. Në fillim të të dyzetave, konsiderohej ndër pajisjet më të rrezikshme dhe çdo komunist i denjë duhej të dinte se si ta përdorte atë. Për të parandaluar zbulimin, pajisja e rëndë shpesh duhej të hiqej dhe të montohej në një vend të ri; një detyrë e cila në mënyrë të ngjashme nënkuptonte një sasi rreziku për shkak të pjesës më të madhe të saj. Sejfullahu rrëfen një histori të frikshme rreth fshehjes së pjesëve të Gestetnerit nën varrin e mauzoleumit Jeshil Baba; një vend në të cilin me siguri askush nuk do të kujtohej të kërkonte. Për shkak të solidaritetit të shprehur nga dervishët vendas, pajisja e komunistëve për shtypje ishte fshehur në disa nga hapësirat më të shenjta për popullsinë myslimane në Shkup. Në 1942, pasi ai ishte bashkuar me partizanët, Sejfullahu kishte ardhur fshehurazi në Shkup – si i vetmi që e dinte vendndodhjen e makinës – për t’i mbledhur letrat dhe pjesët nën varrin e Jeshil Babës, nga i cili ishte ndërtuar një shtypshkronjë e re në pyll.
Aktivitetet fillestare të Sejfullahut dhe të tjerëve, u kryen nën ombrellën e organizatës ligjore “Yardım” (Ndihmë), një organizatë humanitare e drejtuar nga të rinjtë me prirje të majta, e cila merrej veçanërisht me inkurajimin e zhvillimit të kulturës së punëtorëve përmes teatrove, bibliotekave që ofroheshin falas dhe sporteve. Në një tryezë diskutimi me anëtarët origjinalë të Qelizës Muslimane, të organizuar nga gazetat Birlik dhe Flaka e Vllaznimit më 1959, mund të lexohet më shumë rreth këtyre aktiviteteve, duke përfshirë përkthimet e tyre të Nazim Hikmet (në shqip dhe në turqishten e folur në Shkup), komeditë popullore të drejtuara kundër burokratëve të korruptuar myslimanë, garat sportive dhe kampet e shumta (kir gezintisi) në natyrë. Transkriptimi në gjuhën turke i kësaj bisede është bërë nga Shykru Ramo dhe mund të lexohet nën titullin ‘Üsküp Müslüman Parti Birliği / Uniteti i Partisë Myslimane të Shkupit’, në Birlik, në edicionin e datës 15 korrik, 1959.
Qëllimi i formimit të Qelizës Myslimane nuk kishte për bazë politikën e identitetit, siç theksojnë Sejfullahu udhe Karahasani në diskutimin e lartpërmendur; ata kurrë nuk u ndihen si një shtesë “etnike” në kryengritjen antifashiste dhe internacionaliste pan-Jugosllave. Ata ishin pjesë e barabartë e lëvizjes ndërkombëtare. Ata kishin për qëllim mobilizimin e popullatës shqipfolëse dhe turke kundër strukturave të shtypjes në Maqedoni dhe Kosovë, duke përfshirë ato të kolonizatorëve serbë, pushtimet bullgare, shkeljet e fashistëve italianë dhe gjermanë dhe bashkëpunëtorët feudalë lokalë të komradorëve. Ishte një qelizë e vogël, fillimisht e përbërë nga njëmbëdhjetë anëtarë, të gjithë organikisht të ndërlidhur në atë që Antonio Gramsci do ta quante “molekulë”; ose, molekula e parë e një formë të re, një organizatë e re. Ky ishte roli i Qelizës Myslimane, një katalizator për ndryshimet më të gjera. Kur erdhi koha e duhur, ata u shpërndanë duke u bashkuar me njësitë e tjera partizane guerile dhe duke lëvizur më thellë nën tokë.
“Qeliza” ishte platforma e Kemal Sejfullahut; trajektorja e tij individuale është dëshmi e zgjerimit të kësaj molekule në një formë të re të hegjemonisë socialiste. Sejfullahu, dy herë i plagosur dhe i burgosur gjatë luftës, u bë një partizan i rangut të lartë në fund të Luftës së Dytë Botërore, Kryetar i Bashkisë së Shkupit nga 1951 deri në 1954, një anëtar i Komitetit Qendror, ambasadori Jugosllav në Zambia dhe Botsvana dhe anëtar bordi i Muzeut të Artit Bashkëkohor në Shkup. Ai ishte një koleksionist i zjarrtë i artit bashkëkohor, komunist ndërkombëtar aktiv, përkthyes, shkrimtar, dhe megjithatë biografia e Sejfullahut mbetet për t’u shkruar. Dokumenti i vetëm në dispozicion sot rreth Sejfullahut është një ekstrakt i vogël nga reportazhi ballkanik i Füruzan (Fyruzan) në të cilin ajo interviston vëllanë e Kemalit, Lütfü Seyfullah (Lytfy Sejfullahun). Lytfy i tregon asaj për aventurat e vëllait të tij, lidhjen e Titos me të, vizitën e tij në Zambia, blerjen e tij të një punimi të Picassos për Muzeun e Artit Bashkëkohor, mbështetjen e tij për Milovan Djilasin, një kundërshtar i përkohshëm nga institucionet komuniste, shkrimet e tij teorike dhe jeta anti-burokratike, urrejtjen e tij ndaj nacionalizmit, etj. Lütfü e përfundon intervistën duke vërrejtur se ishte “mirë që [Kemali] nuk [jetoi për t’i parë] i pa këto ditë” (Füruzan, Balkan Yolcusu, Yapi Kredi Yayinlari, 1996).
Të dy kujtimet e Lytfys, dhe komentet e Fyruzanit duhet të merren me një dozë rezerve. Ato që mund të rekomandohen sidoqoftë, janë shkrimet e vetë Kemal Sejfullahut, të cilat kryesisht trajtojnë pyetje të kombit. Një koleksion i shkrimeve të tij mbi nacionalizmin u botua në 1972 si Ulusallık Sorunu (Çështja Kombëtare, Sesler, Shkup, 1972); ato ofrojnë një kornizë konceptuale për diskutimin e nacionalizmit në lidhje me politikën ndërkombëtare dhe më e rëndësishmja, zhvillohen nga këndvështrimet e klasës, gjinisë dhe emancipimit kulturor. Kapitujt – secili i botuar si ese e veçantë në revistën Sesler – adresojnë këtë teori nga disa këndvështrime: ”Çështja kombëtare sot” (botuar fillimisht në numrin e parë të Sesler në 1965), është teksti fillestar dhe përcakton kushtet e diskutimit mbi çështjen kombëtare si një problematikë bashkëkohore, dhe kështu një problematikë brenda socializmit, ‘Marrëdhënia Ekonomike midis Kombeve dhe Kombësive’, ‘Marrëdhëniet Ndërkombëtare dhe Çështja e Kulturës’, ‘Lenini mbi Çështjen Kombëtare’, etj. Sejfullahu gjithashtu shkroi më shumë raporte teknike për çështjen kombëtare, përfshirë ‘Lidhjen Komuniste Jugosllave dhe Pakicat Kombëtare’ (Savez Komunista Jugoslavije i Nacionalno Pitanje, Kultura, Beograd, 1959); dhe ‘Minoritetet Kombëtare në Republikën Socialiste të Maqedonisë’, përkthyer në anglisht dhe frengjisht (‘Jugoslavia’, Beograd, 1965).
Këto libra, raporte dhe analiza u bënë dokumentet thelbësore teorike dhe institucionale që formësuan ideologjitë kombëtare turkfolëse gjatë socializmit në Jugosllavi. Në muajtë vijues, do të angazhohemi në mënyrë kritike me këto materiale dhe do ta propozojmë një narrativë të re për kompleksitetin e formësimit turk dhe formësimet e tjera kombëtare në Kosovë dhe Maqedoni gjatë periudhës socialiste.